از آنجايي كه آينده پژوهي همگرايي اجتناب ناپذيري با موضوع تحول دارد، بايد پاسخ اين پرسش را با توجه به اموري كه تحول و تغيير در آنها اجتناب ناپذير مي باشد، ارايه كنيم. از اين رو با بيان دو انديشه يا راهبرد پيرامون ماهيت تحول و اين كه تحول چگونه مي تواند بر تفكر ما تأثير بگذارد، ايده‌اي را در خصوص فرجام آينده پژوهي مطرح مي كنيم. آينده‌پژوهان بر اين باورند كه جهان سريع‌تر از گذشته تغيير مي كند، تغيير آن ناپيوسته است، و نبايد انتظار داشته باشيم كه الگوهاي گذشته در درك آينده به ما كمك كنند. به نظر مي رسد دو ايراد اساسي به اين باور آينده پژوهان وارد است.
نخست آن كه در صورتي مي توانيم از آهنگ نسبي تحولات سخن بگوييم كه معياري براي مقايسه‌ي تحولات گذشته و حال داشته باشيم. بدون چنين مقايسه‌اي، سخن گفتن از افزايش يا كاهش سرعت تحولات بيهوده خوهد بود. در آن صورت، تنها مي توان گفت كه تحولات گذشته و حال با يكديگر متفاوت هستند؛ درباره‌ي سرعت آنها نمي‌توان سخني گفت. بايد از آينده پژوهان پرسيد كه آيا اكنون جهان، به واقع «سريع‌تر» و «ناپيوسته‌تر» از دوره‌ي زماني 1870 تا 1990 تغيير مي كند؟ البته تغييرات زيادي روي مي دهد و بيشتر از آن در راه است: انقلاب رايانه و اينترنت و تأثير آن بر توزيع جهاني اطلاعات، افزايش آشكار سلطه‌ي اقتصادي آمريكا، ظهور چين در نقش يك قدرت بزرگ، بروز خلاء قدرت پس از فروپاشي شوروي، آسيب ديدن آفريقا از ايدز، و قتل‌عام‌هاي قومي – مذهبي كوچك و بزرگ در گوشه و كنار جهان. اين ها موضوعات مهمي هستند. اما آيا به واقع ناپيوسته‌تراز رويدادهاي قرن نوزدهم هستند؟ دو جنگ جهاني مصيبت‌بار و فاجعه‌ي هسته‌اي را كه بر سرخوردگي مردم جهان انجاميد، هنوز به ياد داريم. در آن دوران، تغييرات اساسي در كاربرد انرژي، حمل و نقل، ارتباطات، كشاورزي، پزشكي و مانند آن هنوز در ابتداي راه بود.
ايراد دوم آن كه براي درك آينده، جز بررسي گذشته امكان ديگري وجود ندارد. ژاپن را در نظر بگيريد كه دوران پس از جنگ را چگونه گذراند؟ اين كشور برخلاف آسيب‌هايي كه در مراحل پاياني جنگ متحمل شد و به رغم اضمحلال امپراتوري آسيايي آن، پس از جنگ، با حفظ ارزشهاي ملي خود در صحنه‌ي بين‌الملل ظاهر شد. مك آرتور زايباتسو را برانداخت؛ اما كرتسو جاي آنها را گرفت و اتحاد ديرين اقتصاد و سياست دوباره جان گرفت. در كتابي با عنوان «ماهي درياي داخلي ستو» كه داستان سه نسل از زنان ژاپن، از جنگ روسيه‌ـ‌ژاپن تا دهه‌ي 1950 را بيان مي كند، داستاني از يك خانواده‌ي كوچك در پس زمينه‌ي اين تغييرات عظيم مي‌گذرد و نشان دهنده‌ي مقاومت شگفت‌انگيز ارزش هاي فردي و اجتماعي ژاپني در برابر همه‌ي مصيبتهاي آن دوران است. معناي سخن من آن نيست كه زندگي خانوادگي و نقش زنان در ژاپن بدون تغيير مانده است. اين روزها بسيار شنيده مي شود كه زنان ژاپني، آگاهانه از تن دادن به ازدواج يا بچه‌دار شدن خودداري مي‌كنند. اما زنان جوان ژاپني فراواني هستند كه هرچند نمونه‌ي فراگيري نبوده اند و در صدد رواج انتخاب اين سبك زندگي نبوده اند، اما تلاش مي كردند تا در محيط بازرگاني و سياسي مردسالار ژاپن جايگاه خود را تثبيت كنند و ارتقا دهند. با اين حال، ژاپني باقي مانده بودند. آنها « تعادل » و «فرديت» سنتي ژاپني را، در چارچوب استانداردهاي ژاپني، با ديدگاه بسيار تندورو خود درباره آينده ي شخصي شان ادغام كرده بودند. ايا مي توان پذيرفت كه اين زنان و ديگراني كه شبيه آنان هستند، از گذشته ي خود آگاه نباشند؟
ما، پيوسته، رويدادهاي گذشته را تفسير مي كنيم تا آنچه را مي آموزيم ، در مراقبت از شرايط امروز يا پيش دستي بر آينده به كار بنديم. در نمايشگاه پاريهاكا در موزه ي يكي از شهرهاي نيوزيلند نمونه اي از تفسير مجدد گذشته به نمايش گذاشته شده بود. نمايشگاه پر از آثار بازبيني شاعران، نويسندگان و نقاشان بود كه پس از انتشار كتاب ديك اسكات با نام « از آن كوه بپرسيد» در اوايل دهه ي 1975 آنها را خلق كرده اند. اين خلق مجدد تاريخ تاراناكي بر روش حفظ روابط مائوري - پاكها (دو قبيله بومي در نيوزيلند) در آينده تأثير مي گذارد. قابل اثبات است كه دليل بازنگري اين تاريخ آن است كه روابط مائوري - پاكها به مرحله ي خاصي رسيده است.
آينده پژوهي به نام دكتر واردلاو، با قدرت درباره ي « پيش بيني راهبردي » به مثابه ي تحليل آينده سخن مي گويد و معتقد است كه پيش بيني راهبردي اقدامات مهمي مي انجامد. دكتر واردلاو مي گويد كه « اگر بتوانيم درباره ي اين كه به عنوان يك جامعه چه مي خواهيم بكنيم ، تصميم بگيريم، امكانات مورد نياز براي تحق آن را تهيه مي كنيم.» وي مي گويد: « اگر آينده انديشي به عمل نينجامد بيهوده است.» اما او در باره ي اين كه عمل مورد نظرش چيست، سخني نمي گويد.
متاسفانه نظير اين كلي گويي ها را به وفور مي توان در دانش و ادبيات آينده پژوهي يافت. اين ايده كه آينده شناسي ، تنها در صورتي مفيد خواهد بود كه به تدوين راهبرد ملي بيانجامد، از اشتباه در درك اين موضوع ناشي مي شود كه افراد، سازمان ها يا دولت ها چگونه درباره ي آينده ايده كسب مي كنند و چگونه ايده ها را به عمل تبديل مي كنند. آينده انديشي هميشه به سادگي به اقدام كاملاً روشن نمي انجامد. بنا به گفته ي هنري مينتزبرگ، ممكن است راهبرد بيشتر از آنچه كه از پيش انديشيده به نظر مي رسد، نتيجه گرا است. راهبرد از پيش انديشيده، راهبردي است كه پس از تعيين، به هر قيمتي تعقيب مي شود. يكي از مشكلات انقلاب دانش آن است كه غول هاي بزرگ آن همچون بيل گيتس اظهار مي دارند در آغاز برنامه هايشان، هيچ ايده اي درباره ي رويدادهاي آينده نداشته اند. نمي توان پذيرفت كه در چنين حالتي، راهبرد از پيش انديشيده اي وجود داشته باشد. اما ظهور فناوري نانو را مي توان از نوع نتيجه گرا به شمار آورد. در هر دو پديده به نتايجي بر مي خوريم كه شكل نهايي آنها شايد از قبل چندان انديشيده نشده بود. ممكن است مايكروسافت از همان ابتدا كسب و كار نرم افزار را مد نظر قرار داده بود اما امروز خواسته و ناخواسته به عرصه سخت افزار نيز وارد شده است. آيا مي توانيم به طور قاطع بگوييم مايكروسافت فعاليت در حوزه سخت افزار را براي آينده تصور نكرده بود؟ شايد پاسخ دادن به اين پرسش قدري دشوار باشد، اما مي توان تصور كرد حداقل شبهي از سخت افزار در ذهن بيل گيتس و همكارانش همواره وجود داشته است. از ديگر سو صنايعي كه امروزه در حوزه نانو دست به ابدعات و اختراعات مي زنند، هيچكدام از ويژگي هاي جنبي محصولان خود تصوير چندان روشني ندارند و به همين دليل است كه درست مانند توليد كنندگان نرم افزارهاي سيستم عامل نطير ميكروسافت، ابتدا گونه هاي ازمايشي محصولات خود را ارايه مي كنند و پس از اطمينان از تاييد كيفيت و كاركرد محصولات نوع بتا، گونه تجاري آن را معرفي مي نمايند. اين ابهام و شايد هم سر در گمي در همه چيز قابل مشاهده است.
بنا براين ممكن است با يك تضاد آشكار مواجه شويم. آينده پژوهي از يك سو مدعي است يا حداقل مي خواهد روندهاي آينده را تا حد امكان به طور صحيح و دقيق شناسايي كند، و از سوي ديگر با رويدادها و نتايجي رو به روست كه وقوع آنها چندان قابل پيش بيني نبوده و بيشتر تابع تغييرات و تحولات محيطي است تا شناسايي عوامل ضعيف و قوي كه مي توانند به شكلي در تغييرات نقش داشته باشند. بايد به ياد داشته باشيم كه در هنگام تفكر پيرامون آينده همواره و ناخواسته شبحي از گذشته را در ذهن داريم كه تصاوير آينده را بر اساس سرشتي بر گرفته از اين شبه شكل مي دهيم. اين كه نبوغ فردي يا اجتماعي در افراد يا جوامعي آن چنان تقويت شده باشد كه براي آفرينش آينده و تصاوير آن نيازي به پيش مادهاي از گذشته نداشته باشند، نيازمند شكل گيري ظرفيت ها و ويژگيهاي ژنتيكي، مغزي، اجتماعي، اقتصادي و .... است كه در شرايط كنوني حاكم بر نسل بشر كمتر به آنها دست يافتهايم. از اين رو شايد مهمترين مسووليت آينده پژوهي و آينده پژوهان دستيابي به اين استعدادها و ويژگي هاست.
به اختصار مي توان آينده و فرجام آينده پژوهي را تابعي از دو متغير يا راهبرد ”از پيش انديشي“ و ”نتيجه گرايي“ دانست. تابعي كه دستيابي به آن مستلزم آگاهي واقع بينانه از برآيند اين دو راهبرد است و نيازمند شناسايي جزئيات دخيل در محاسباتي است كه تابع ياد شده را براي ما حاصل مي كنند. اگر كوشش هاي نخستين آينده پژوهان را شكلي از راهبرد از پيش انديشي بدانيم و تلاشهاي آينده پژوهان معاصر را نيز گونه اي از تلاش هاي نتيجه گرا بدانيم (كه عمدتاً به خاطر تاكيد مضاعف بر تجارت و اقتصاد اين گونه شده است)، تلاشهاي آينده پژوهان در آينده متمركز بر تعادل و توازني از اين دو گرايش اصلي خواهد بود. رويكردي كه مي توان آن را ”از پيش انديشي محافظه كارانه“ ناميد.
Facebook
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان